Welkom te wezen, nergens foor. Over klain geluk

Skrive is werk. Bin ik niet fiis fan. Anpakke. Maar de útnoadiging om ’t ‘klaine geluk’ an te pakken, beet te pakken, op pepier te setten – ’t irriteert. ’t Klaine geluk is kwetsber. Fan waarde, dus weerloas, skreef Lucebert. Klain geluk, dat lieve klaine besy. Mot ik nou lomp en opdringerig fastpakke, op bestelling ôflevere, wat hyltyd meer ontglipt, hoe harder at je ’t prebere te gripen, begripen? Of sou myn irritasy d’r omkeerd in sitte dat ik, niet fiis fan werk, foor ’t klaine geluk sels weerloas wat toelate mot, dat ’m niet bewerkstellige laat?

Maar, soa’t ’n mij onbekinde badgast ooit op ’n Balinees strand opmurk: ‘it takes contrast to notice things.’ Alles begint met opmerksemhyd, en krekt dat hewwe je nooit helendal in ’e hând. Op dat strand – achttyn jaar jong waar ik, overspoeld deur de golven, badend in sonlicht, in de overfloed fan alles wat wînslik waar, wer’t niks te flug gong en wer’t in de tropenhite niks te ontdooien fiel, wer’t alles al smolten waar en elk kontrast ontbrak – der kon ik de strekking fan syn opmerking onmooglik opmerke. Maar draai ik d’r nou omhine of wil ik alweer te flug? 

Klain geluk: at ’t d’r is, dan sien wy ’t faak niet. Andersom wort klain geluk kinnelik fooral dan ’n thema, at wy nadrukkelik niet op dat strand binne. Absorbeerd deur alledaagse sorgen, konfronteerd met groat leed, of onder de druk fan werk dat alles doelgericht maakt: krekt dan wort klain geluk objekt fan ferlangen – wort ’t ’n thema en ’n fraag: hoe krije wy der toegang toe, hoe blive wy ’t sien?

Maar at kontrast norig is foor opmerksemhyd, laat myn irritasy dan maar útgangspunt weze. Fooruit dan maar. Sonder omwegen, d’r niet meer omhine draaiend, myn skrivende werk doend, nuttig, effisjint, direkt, dan sou ik sêge: klain geluk? ’n Bepaalde lichtfâl meskien, de blik fan ’n ander, son op je huud, ’n kat die’t bij je krúpt, ’n onferwacht geskink, ’n kop thee op ’n goed momint. Maar dan komt starig ’t sjagrijn. Nou dink ik an alle thee-reklames fan de wereld. Klain geluk as ‘momentje voor jezelf.’ ‘Even helemaal niets.’ Myn irritasy groeit. Ik bespeur eskapisme. ’t Faste koppy thee as ritualiseerde wereldontkinning. Konsumpsy, fulle fan lege tiid, pauze die’t alleen bestaat om werk weer an te kinnen. (Ik bin nag niet klaar.) Klain geluk as troast-on-demand. Op bestelling ôfroepe fan wat ’m just alleen maar geve kin. ’n Hele industry die’t kommersjele waarde út intrînsike waarde perst, deur de illúzzy te ferkopen fan de ferwidering fan elke plicht, sorg, leed. Breek my de bek niet open. Klain geluk: opium foor ’t folk.

***

Dut soort gedachtes: niet alheel sonder kern fan waarhyd, dos onwaarachtig. Standaard-sjagrijn dat te direkt is, te flug op syn doel ôf wil. De beperking sit fooral in de, laat ik sêge, hardhyd die’t sokke gedachtes produseert. Maar kontrast is norig foor opmerksemhyd en dus merk ik op: sou ’t klaine geluk sels niet hest altyd ’t deurbreken fan krekt die hardhyd weze? Of beter dan deurbreke, want dat is sels ’n hard woord: ’t doen smelten of ontdooien fan die hardhyd? In ’n klain momint fan ineffisjinte ferwarring, even emosjoneel troffen worre? 

***

Deuze ontroering gaat feerder dan fertedering deur andoenlike skattighyd. Wort ok soksoort emosjoneel troffen worre just ’n thema in tiden fan groat leed, dan dink ik an de mînsen die’t in konsintrasykampen in ’t gehaim nag tekenings maakten. An gefangenen die’t hur útsichtloashyd úthouwe deur in ’t hoofd gedichys op te sêgen. Ik dink an ’t orkest dat deurspeult op de sinkende Titanic. Ik dink an ’t antwoord dat de Oekraynse dichter Ilya Kaminsky kreeg doe’t die, sels slechthorend en in ballingskap, an syn frynden in Oekraïne froeg wat hij doen kon om te helpen. Antwoord: ‘Putins come and go. We are trying to put together a literary magazine. Send poetry.’

En ik herinner my ’n episoade op ’n broeierige dâg in 2012. ’n Kammeraat en ik gingen d’r in opperbeste stimming op út in de Italiaanse Abruzzen. Ankommen op ’t middeleeuwse plak fan bestimming waar ’t te stil. ’n Sintrum ontbrak. Wij besloaten ’t willekeurig te foet te soeken. Wij hoorden der overdúdlik niet te wezen, maar waren te overdonderd deur wat wy sâgen: dut waar L’Aquila, en ’t laai d’r bij as at de ferwoestende aardbeving fan drie jaar eerder nag dieselde offen plak fonnen had. In wegsloegen flatgebouwen laaien aigendommen in halveerde weunkamers bloatsteld an weer en wyn. Waaiende gerdyntsys út rútloaze kezinen, wapperende boekpagina’s, ferloren kleren. Eeuwenouwe basiliken laaien in pún útstort op auto’s. De eerste mîns die’t wy troffen, fertelde ôns dat wij der nooit komme mâgen hadden. Wij hadden gyn idee. En doe, op ’t plaintsy der’t je wel weze mochten, smolt ’t pantser dat ik optrokken had deur de anblik fan de ferskrikkings en ferdrong ik de tranen bij ’t sien fan braaiwerkys die’t ontredderde beweuners met sorg en liefde om ’t pún en ferwrongen staal haakt hadden.

***

Wat raakt hier soa? Hier smelt de hele sfeer fan instrumintele waarde; fan nut, noad, werk, doel, effisjînsy, urgînsy. Ik bedoel: de braaiwerkys sille ’t pún niet oprêde, de gedichten sille Putin niet teugen houwe, de mezyk sil ’t skip niet drivende houwe. Gedicht en tekening herinnere de gefangene dat intrinsike waarde überhaupt nag bestaat in ’n oorlogswereld werin at de mîns reduseerd draigt te worren tot ding, gereedskap, nummer – maar se sille de tralys niet breke. Dos krejere krekt deuze weerloaze, machteloaze, nutteloaze dingen, bij wize fan kontrast, de meest noadsaaklike, krachtige, meest waardefolle asemrúmte in ’n wereld der’t ônder de druk fan nut en noad alle lucht út perst wort.

Wat het al deuze akelighyd met geluk fan doen? Foor opmerksemhyd is kontrast norig. Meskien is krekt dut ’t ferskil: wer’t in ’t foorgaande de poëzy, de mezyk, ’t braaiwerk komt as water in de woestijn (noadsaak fan ’t niet-noadsaaklike, nut fan ’t nutteloaze, macht fan ’t machteloaze) is meskien ’t klaine geluk de ontdooiïng die’t sèls niet norig is. Die’t ongefraagd, onnorig, ongemotifeerd arriveert. Die’t speuls komt, sonder gewicht. Klain geluk arriveert as ’n kat op je’s skoat. Sonder twivel: wanneer at kat Pan – dat lieve klaine besy, soa soasjaal maar alleen op syn aigen foorwaarden, die’t ’m nooit oppakke laat, en hyltyd meer ontglipt, hoe harder at je ’m prebere te gripen, die’t altyd overal omhine draait – wanneer at die út himsels myn skoat útkiest. En met syn koppys en nagels my ’t werk onmooglik maakt – ’t sou soamaar irritere kinne. Overboadig? Overfloedig. 

Is dat ‘even helemaal niets’? Pan komt nergens foor. Ferbij plicht, nut of doel, maar niet omdat ik deran soa norig ontsnappe wil. Foor de ontfangst fan wat soa komt, ferbij ’t nuttige dat altyd ’n offer foor wat âns is, bestaat terecht ’n soevereine naam: geniete. Soa komt Pan as son op ’e huud. Soa komt Pan as Balinese golf.

En dut is ’t rare: dat dut klaine geluk, dat út himsels en foor niks komt en jùst niet beantwoordt an heersende noad, dat krekt dàt ’t meest … norig is? Liever sou ik skrive: dat krekt dàt, ferbij elke noad, ’t meest welkom is. Nooit waar ’n klain geluk klain.

***

Soa laat ’t klaine geluk him meskien hoogút foorberaide (en ’n rituele kop thee kin derfoor heel geskikt weze), maar dos nooit bewerkstellige of ôfdwinge. Elkeneen weet fan de ongrypberhyd fan geluk, krekt as ’t eeuwig tot mislukken doemde ferlangen ’t fasthouwe of beware te willen. ’t Likent hest omkeerd alleen der te wezen, wer’t dat ferlangen d’r even niet is. ’t Is ’n hele kûnst je wat geve te laten. Om ’t geluk niet an de wereld onttrekke te willen, maar die wereld as nij of âns welkom hite te kinnen. Dat dos ok ’t gewoanste altyd âns weze kin, ’t leegste betekenisfol weze kin, elk ijs altyd smolten weze kin, dat hyt tradisjoneel: ferwondering. Alles begint met opmerksemhyd.

‘Een momentje voor jezelf’? Ineffisjinte ferwarring: jawel en dos niet. Is in de openhyd foor ’t ândere niet krekt dut geskink helendal foor mij: dat ik en myn ferlangens d’r even niet meer toe doen, foor soafeer myn alledaagse ‘mij’ samenfâlt met myn plichten, taken, noaden en sorgen? Smelt ‘ik’ soa niet tegaar met alle ônder- en ôfskaidings, alle pún en stalen hekwerken die’t útnander prebere te houwen wat ok annander braaid blykt te wezen; braaid as deelde mînslikens en der nag an ferbij? Myn skoat opgaand in de gewichtloaze Pan, myn huud in ’e son die’t alles doet smelten – opslokt deur overfloed, overspoeld as deur Balinese golven, elke lyn in ’t sand en heel de Titanic ferswolgen.

Kontrast is gyn teugenstelling, maar ferrassing: de deurbraak, fersmelting, fan de ânder in ‘mij’. Elkeneen weet: ’t hoort bij ’t klaine geluk om in ’t klain, foor even te ferdwinen. ’t Tussen te wezen, fan ‘dij’ en ‘mij’. Welkom te wezen, nergens foor. ’t Tussen te wezen fan dij en mij.